دو رباعی اثیر اخسیکتی در باب توفان سال 582 ق
از جمله حکایتهای بامزهای که در قرن ششم اتفاق افتاد، واقعه پیش بینی توفان سال 582 هجری است و قضیه از این قرار است که طبق پیش بینی منجّمان بزرگ آن روزگار، در این سال، بر اثر قران کواکب، توفان شدیدی خواهد وزید که زمین و زمان را به هم خواهد ریخت. این پیش بینی که چهل سال قبل از این واقعه صورت گرفته بود، همه مردم را در اضطراب افکنده بود و هرچه زمان آن نزدیکتر میشد، بیم و هراس مردم بیشتر میشد. در این میان، شاعران آن دوره هم از قافله عقب نماندند و بر آتش این موضوع دامن میزدند.
معروف است که انوری شاعر بر حتمی بودن وقوع این توفان حکم کرده بود. در اشعار خاقانی و نظامی گنجوی و ظهیر فاریابی هم اشاراتی به این موضوع هست. اما جالب اینجاست که سال 582 هجری در رسید و هیچ اتفاقی نیفتاد و مشهور است که در پاییز آن سال، «چندان باد نبود که غلّه پاک کنند. و در روز حکم، چراغی بر سر مناری بردند، باد آن را ننشاند و تا شب بسوخت!» حمد مستوفی ضمن نقل این ماجرا، قطعهای در ریشخند حکم انوری درج کرده که گویا از فرید کاتب است:
گفت انوری که بر اثر بادهای سخت
ویران شود عمارت و کُه نیز بر سری
در روز حکم آن نوزیدهست هیچ باد
یا مُرسل الریاح، تو دانی و انوری!
..
مرحوم مینوی مقاله مفصلی در باب «اجتماع کواکب در سال 582 ق» دارد که در مجموعه مقالات آن مرحوم چاپ شده (تاریخ و فرهنگ، ص 226ـ 274) و در آنجا اقوال و اشعار متعدد را درین باب گردآوری کرده است. مینوی در این مقاله مفصل، اشارهای به شعرهای اثیر اخسیکتی نداشته است. اثیر اخسیکتی از شاعران معروف قرن ششم و از اقران خاقانی و ظهیر فاریابی و مجیر بیلقانی است. قبل از این در مورد رباعیات او سخن گفتهایم. از اثیر اخسیکتی حدود 650 رباعی برجای مانده که سهم دیوان چاپی ازین تعداد رباعی انبوه، فقط 67 رباعی است! رباعیات بجای مانده از اثیر را بنده در کتاب «جُنگ رباعی» از منابع متعدد خطی گرد آوردهام که عنقریب به چاپ خواهد رسید. در بین رباعیات او، دو رباعی هست که به واقعه توفان سال 582 ق اختصاص دارد و نخستین آنها در دیوان چاپی او هست (ص 474)، و دیگری نه. این دو رباعی را به نقل از مجموعه دواوین خطی کتابخانه حکیم علی اوغلوی ترکیه میآورم (برگ 519a):
هرچ از تو به ما رسد، خدایا داد است
وز توست که ملک جسم و جان آباد است
بادی که به قهر تو وزد، توفان است
توفان که عنایت تو باشد، باد است
..
توفان نجوم، اگرچه باد هوس است
هم حادثهای صعب جهان را ز پس است
برخواهد چید آب ما، آتش مرگ
گر باد خروجی نکند، خاک بس است!
مشخص است که اثیر اخسیکتی نیز توفان سال 582 ق را «باد هوس» میدانسته و به این پیش بینی اعتقاد چندانی نداشته است. اما معتقد است که جهان همواره درگیر حادثهای صعب است و آن «آتش مرگ» است که بر همه آدمیان خواهد گذشت و آنها را اسیر خاک خواهد کرد. از نظر اثیر، مرگ رویدادی تلخ است که هر لحظه اتفاق میافتد و رونق از کار بشر میبرد. در این رباعی خیامانه، شاعر به مناسبت ذکر توفان و باد، با عناصر اربعه بازی کرده است (آب، آتش، باد و خاک) و نکته جالب اینجاست که در دیوان شعرای قرن ششم رباعیات زیادی هست که در آنها با عناصر اربعه مضمون آفرینی شده است (صنعت اعنات یا الزام یا لزوم مالا یلزم).