استاد باستانی پاریزی بارها فرمودهاند که سمیناری نمیروند و مطلبی نمینویسند مگر آنکه به تصریح یا به تقریب ذکری از کرمان در آن به میان آید. و آن بزرگ، چیزی ننگاشت که خالی از ذکر کرمان باشد و این چندین هزار برگی که از قلم شیرین و خواندنی ایشان به یادگار مانده، آیینه روشنی از تاریخ و فرهنگ چند هزار ساله مردم کرمان زمین است. باستانی پاریزی، استاد پُل زدن میان تاریخ و جغرافیا و ادبیات و فرهنگ و سیاست و اجتماع بود و همه این پراکندهها را نخ تسبیحی که ذهن جستجوگر و حافظه قدرتمند و قلم توانا و طبع سلیم ایشان بود، چنان به هم پیوند میداد که بیگانگیی در آن به چشم نمیآمد. انگار از روز ازل به هم ربط داشتهاند.
کتابهای ایشان اگرچه همه یا اغلب زمینه تاریخی دارد، اما نمکی در آنها هست که از مائده شعر فارسی برگرفته شده است. استاد چنان بیتهای مشهور و غیر مشهور را در نثر خود به کار میگرفت که یادآور هنر منشیان زبردست تاریخ ادب پارسی است. ولی نه از آن دست بیتهای زمخت و مصنوع که حل معضل آنها، بر دشواری متن بیفزاید. بلکه بیتهایی شیرین که به راحتی در ذهن مینشیند و با ذهن مخاطب سخن میگوید. آنچه اهل نظر پشت این گزینشهای ساده اما هوشمندانه میبینند، دامنه وسیع مطالعات استاد باستانی پاریزی در متون ادبی از دورترین زمانها تا امروز در کنار ذوق شاعرانه است. چنانچه در کتابهای ایشان، شواهد شعری از همه ادوار شعر فارسی موجود است. از تذکرههای کهن همچون «لباب الالباب» عوفی گرفته تا صفحه شعر روزنامهها و مجلات. از حنظله بادغیسی تا سهراب سپهری و مرتضا دلاوری. اگر کسی حوصله داشته باشد و شواهد شعری همه کتابهای دکتر باستانی پاریزی را استخراج کند، خودش جُنگ ارزشمندی از هزار سال شعر فارسی خواهد بود.
غیر ازین، کتابهای استاد باستانی پاریزی منبع ارزشمندی برای نگارش چندین پایاننامه تحصیلی در مقاطع مختلف است، با رویکردهای متفاوت ادبی، تاریخی، مردمنگاری و غیره. استخراج نمایه درهمکرد رجال تاریخی، سیاسی و ادبی از آثار استاد منبع ارزشمندی برای پژوهشگران خواهد بود. کسی که بخواهد فرهنگ رجال کرمان را تدوین کند، از مراجعه به تک تک آثار منتشر شده ایشان بی نیاز نیست. در کنار آن، نثر ایشان نمونه روشنی از نثر سالم و ساده و اثرگذار و جذاب است؛ غنی از لغات و اصطلاحات عامیانه و امثال و حکم و کنایات و اشارات ادبی. و خود این موضوع نیز میتواند دستاویز پژوهشی جداگانه قرار گیرد.
اما یکی از مهمترین کارهای استاد باستانی پاریزی، احیای متون مربوط به تاریخ کرمان در دورههای مختلف تاریخی است. کاری که ایشان یکتنه در احیای این مواریث خاک خورده و رو به نابودی انجام دادهاند، از عهده چندین مؤسسه پژوهشی نیز خارج است: سلجوقیان و غز در کرمان، تاریخ شاهی قراختاییان، تذکره صفویه، صحیفة الارشاد، رساله کاتب کرمانی و تاریخ و جغرافیای کرمان اثر وزیری و فرماندهان کرمان نگاشته شیخ یحیی احمدی؛ همگی با مقدمه و تعلیقات و توضیحات و تحشیههای کارآمد و مفصل. سه اثر تاریخی مهم مربوط به کرمان در فهرست آثار استاد نیست. نخست، کتاب «عقدالعلی للموقف الاعلی» اثر افضل الدین کرمانی که علیمحمد عامری نایینی آن را تصحیح کرد و چاپ دوم آن با مقدمه سودمند استاد باستانی پاریزی انجام شد و دیگر، رساله «المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان» به قلم افضل الدین کرمانی و کتاب «سمط العلی للحضرة العلیا» نگاشته ناصرالدین منشی کرمانی که هر دو به تصحیح و اهتمام عباس اقبال منتشر شدند. و نظر من این است که اگر دکتر باستانی پاریزی این آثار را نیز تصحیح و تحشیه کرده بود، ما متنهای بهتری از این منابع ارزشمند تاریخی در دست داشتیم. تنها چیزی که مانع این امر شده است، به گمان من، احترام ویژهای است که آن استاد برای بزرگان فرهنگ این مملکت همچون مرحوم عامری و اقبال قائل بود و ورود در این وادی را اگرچه در آن صاحبنظرتر و اهلتر از بقیه بود، جایز نمیدانست.
از دل این آثار، نام و نشان تعداد زیادی از فرهنگسازان تاریخ کرمان به دست میآید، و شرح حال و آثار و عملکرد آنها. و اگر این کهن دیار امروز میتواند در غیاب همه کرامتها و کرامندیهای از دست رفته یا رو به زوال، به پیشینه دراز دامان و فرهنگ غنی چند هزار ساله خود ببالد، مدیون قلم پاک سرشت استاد باستانی پاریزی است که آوردن صفت مرحوم را در جلوی اسم ایشان، روا نمیدارم. نمیخواهم بگویم که ایران و کرمان دیگر چنین فرزندی به دامان خود نخواهد دید، زیرا چنین حرفی، توهین به بالندگی و سرزندگی این آب و خاک است. اما آنچه دکتر باستانی پاریزی در طول عمر 89 ساله خود انجام داد، کاری بود کارستان که نظیر آن از کسی بر میآید که همچون ایشان دانش و ذوق و طنزآوری و حضور ذهن و تسلط به چند زبان و شعرشناسی و خوشسخنی و نثر فصیح و خواندنی و شناخت ارزش کلمات و همت و پشتکار و سلامت نفس و عشق به سرزمین مادری را در هم آمیزد. یادش هماره با ماست.
چاپ شده در : هفته نامه استقامت/ ویژه دکتر باستانی پاریزی