"حق السکوت" نام مجموعه غزل های محمدمهدی سیار است که توسط انتشارات فصل پنجم به چاپ رسیده است. این کتاب در سال 1389برگزیده ی کتاب سال شد و بعد از آن سال به چاپ های بعدی هم رسید. در این نوشتار به بررسی هفت غزل آیینی (ولایی) از این مجموعه می پردازیم.
قبل از اینکه به هفت غزل مورد نظر بپردازیم، به چند نکته درباره "حق السکوت" اشاره می کنم. اکثر شعر های این مجموعه شعرهای به معنای کلّی عاشقانه هستند که در درونمایه های متفاوت بیان شده اند که نشأت گرفته از طبع روان و دقت شاعر دارند که مخاطب را درگیر مضامین و اندیشه می کند. ارتباط قوی در لفظ و معنا، یکدستی و روانی در اکثر غزل ها، استفاده از اصطلاحات و کنایه های عامیانه و مردم گرا با حفظ دستور زبان، استفاده از اصطلاحات فلسفی، منطقی، دینی و عاشقانه، رساندن اندیشه همراه با صورخیال و عواطف از دیگر ویژگی های مجموعه غزل های محمد مهدی سیار می باشد. به بررسی غزل های (از عطر یاسم/64)، (خطوط آخر/66)، (خلوت/68)، (صفوف مست/70)، (زیارت/72)، (کاش/74)، (شام غریبان/76) از این مجموعه می پردازیم در ضمن قابل ذکر است این غزل ها در مجموعه، با توجه به موضوع (شعر ولایی) پشت سرهم آمده اند.
حضور شاعر در شعر
شاعر خودش در اشعارش حضور دارد و زبان شعر حکایت از توانایی شاعر در بیان حضور خود در شعر دارد مثل:
این واژه ها کم اند برای سرودنت
باید خودم دوباره بچینم حروف را (صفوف مست)
شاعر بیاورید که مضمون فراهم است
شاعر- نه شاعران معاصر- بیاورید (زیارت)
این حضور از جنس عقاید شاعر است که همراه با عرض محبت و ارادتی که به اهل بیت دارد، نمی تواند این ذوق و شوق خود را پنهان کند.
وجود حرف "را" در پایان بیت ها
در بین این هفت غزل، دو غزل را می بینیم که حرفِ "را" در آخر آنها آمده است، در غزل (از عطر یاسم) به عنوان یکی از کلمات ردیف یعنی (عالم را) و در غزل (صفوف مست) تنها کلمه ی ردیف می باشد. این "را" بر اساس دستور زبان است و در مطلع و هرکدام از مصراع های زوج که باید فعل داشته باشیم و یا به قرینه ی معنایی حذف شده باشد، حضور دارد.
استفاده از ردیف مناسب
در چهار غزل از این هفت غزل ما با ردیف مناسب مواجه هستیم. ردیف تاثیر بسیار مهمی در قالب غزل دارد بطوری که در اکثر اوقات ردیفِ قوی شاکله ی غزل را می سازد و مخاطب لذت دوچندانی را از شعر می برد. در حوزه ی شعر آیینی و ولایی این خصوصیت محسوس تر است. برای مثال ردیف هایی مثل: خدا کند که بیایی، روی نیزه ها، می ماند اگر زینب نبود، فَابکِ لِلحُسِین، بیشتر، فرق می کند و... از جنس ردیف های ماندگار می باشند. اما شاعر در غزل های از عطر یاسم/خطوط آخر/زیارت/کاش به ترتیب از ردیف های عالم را/روی زمین/ بیاورید/دروغ بود استفاده کرده است که بار معنایی زیادی را دربرمی گیرد.
استفاده از صنایع ادبی
محمدمهدی سیار در برخی از این غزل ها، در مطلع غزل از براعت استهلال استفاده کرده است. یعنی اینکه در ابتدای غزل موضوع و مسیر غزل را روشن کرده است اما بطور هنری و غیرمستقیم؛ مثل:
گرد هم آوردند ماتم های عالم را
وقتی جدا کردند همدم های عالم را (از عطر یاسم)
جان مهذب و دل طاهر بیاورید
آیینه و کبوتر و زائر بیاورید (زیارت)
ما را نمانده است دگر وقت گفتگو
تا درد خویش با تو بگوییم مو به مو (شام غریبان)
شاعر در بیت هایی از موازنه و تکرار استفاده کرده است که تاثیرگذاری شعر را افزایش داده است؛ مثل:
«مرا بس است همین یک دو قرص نان ز جهان
مرا بس است همین یک دو جامه روی زمین...» (خطوط آخر)
بی تاب نیستیم ...خداحافظت پدر!
بی آب نیستیم...خداحافظت عمو! (شام غریبان)
و دیگر اینکه با زاویه ی دید و تصویرسازی های مناسب نسبت به موضوع غزل روبرو می شویم؛ مثل:
خطوط آخر نهج البلاغه ریخت به خاک
چکید خون خدا در ادامه روی زمین... (خطوط آخر) (امام علی (ع))
نشد طلوع کنی تا تو را طواف کنند
تقیه کار شدند آفتاب گردان ها (خلوت) (امام کاظم (ع))
ای کاش گرگ تاخته بر یوسف حجاز
مانند گرگ قصه ی کنعان دروغ بود (کاش) (امام حسین (ع))
دغدغه ی شاعر
سیار، بخاطر زبان روان و استفاده از تکنیک های زبانی بسیار موفق نشان داد و می توان گفت در سه-چهار غزل از این هفت غزل عنصر اندیشه را هم در شعر هایش مشاهده می کنیم که شاعر تنها به بیان شعر و احساسات و عواطف خویش قانع نبوده و منتظر است تا در کنار شعر، ذهن مخاطب را با بیان اندیشه، درگیر کند؛ مثل:
تو رفته ای و زمین مانده است و ما اینک
و میزهای پر از بخشنامه... روی زمین! (خطوط آخر)
با خود برای درک مناظر بیاورید (زیارت)
اشاره به آیه و روایت
از نکات بسیار مهمی که در شعر خصوصا اشعار آیینی و ولایی بسیار مهم می باشد استفاده از آیات و روایات است که مضمون شعر را بالا می برد و مخاطب از آن لذت فراوان می برد؛ مثل:
خودت بگو به که دل خوش کنند بعد از تو
گرسنگان«حجاز»و«یمامه» روی زمین
(اشاره به بخشی از نامه ی 45نهج البلاغه)
«لا تقربوا الصلاه» مخوان و به هم مزن
این مستی به هم زده نظم صفوف را
(اشاره به «لاتقربوا الصلاه و انتم سکری: در حال مستی نزدیک نماز نشوید»
خطوط آخر...
و در آخر بصورت تیتر وار به نکاتی از قبیل: کنایه، اشتقاق کلمات، موسیقی کلام و ... در این غزل ها اشاره می کنم که امیدوارم، باعث کوشش مخاطبان در نوشتن نکاتی درباره مجموعه "حق السکوت" شده باشم.