(اصطلاحات و کنایات در شعر حمیدرضا برقعی)
شعر زبان گویای مردم است و با مردم در ارتباط است.و متقابلاً مردم در به تجلی رسیدن شعر بسیار موثر هستند.از زمانی که شاعر به شعر گفتن مشغول شد، نمی توانست منکر این رابطه با مردم باشد. در طول زمان ها مردم و جامعه از شعرِ شاعران تاثیر گرفتند و همچنین در زمان هایی هم شعر از مردم و جامعه تاثیر گرفته است. پس می توان گفت این دو مکمل یکدیگر هستند و خواهند بود. از زمان قدیم که حافظ و سعدی و مولوی و...شعر می سرودند تا این زمان ترویج و تبلیغ شعر مسئله ای بسیار مهم به شمار می رود، بطوری که کسانی عهده دار جمع آوری اشعار دیگران می شدند و این ذوق و شوق را به دیگران انتقال می دادند.
اما در زمان ما با پیشرفت وسایل ارتباطی و پیشرفت جوامع،ترویج و تبلیغ شعر و افکار شاعران از طریق روزنامه ها،صفحات اینترنتی، پیامک ها،تریبون ها و ...صورت می گیرد.که این وسایل رابطه ی شعر با مردم را بیشتر می کنند.حتماً شما تا به حال دیده اید که حتی شیشه ها و سپر های اتومبیل ها هم به نوعی پذیرای ابیات و جملاتی شده اند که ارتباط خوبی را با مردم برقرار می کنند. پس شاعر اگر در کنار سرودن به دوام شعر فکر می کند باید خودش از جنس مردم باشد و مردم هم به تبع آن با شاعر حس مشترکی داشته باشند که بتوانند از زبان شعر، لذت دوچندان ببرند. اصطلاحات و کنایات عامیانه تجلی نوعی از این ارتباط می باشند،بطوری که دکتر کزّازی می نویسد:« این گونه کنایه ها که سخنوران از زبان مردم به وام گرفته اند و در سروده های خویش به کار برده اند،کنایه هایی هستند که هنجارهای زیستی، باورها، رسم و راه ها و ویژگی های مردمی دیگر را باز می تابند؛یا در خود نهفته دارند.»* برای بهتر مشخص شدن مباحث،نمونه هایی را بیان می کنیم:
پیراهنی که آید از او بوی یوسفم ترسم برادران غیورش قبا کنند (حافظ) پیراهن قبا کردن(دریدن پیراهن) کنایه ای است از سوگ و بی تابی و اندوه بسیار که از زبان مردم گرفته شده است.
با بخیلان نه همین طبع گدا ناصافست کیسه ی خود هم از این قوم دل پُر دارد (بیدل)
به فلک می رسد از روی چو خورشید تو نور قل هو الله احد چشم بد از روی تو دور (سعدی)
آستین گریه را گاهی که بالا می زنم سیلی سیلاب بر رخسار دریا می زنم (صائب) «آستین بالا زدن»
حال من و تو از من و تو دور نیست زانک تو آب زیر کاهی و من کاه زیر آب (خاقانی)
گل یکی دو پیرهن، بیشتر ز غنچه پاره کرده است (قیصر امین پور)
باید دمِ تمامی درها را دید باید هوای پنجره را داشت زیرا بدون رابطه با این هوا یک لحظه هم نمی شود اینجا نفس کشید (قیصر امین پور) مقصود از آوردن مثال ها فقط مقدمه ای بود تا بتوانیم بهتر و راحت تر از این راه استفاده کنیم و تامل کنیم که دنیای شعر را به چند اصطلاح و تصویر محدود نکنیم و همه ی جوانب را مدنظر داشته باشیم. با نگاهی خاص به مقوله ی اصطلاحات و کنایات عامیانه و مردم گرا می توان علت موفقیّت برخی از شعرها و شاعران را ذکر کرد. در بحث شعر آیینی و مذهبی قابلیت استفاده از این آرایه بسیار بالا می رود و شاعری که رسالت خودش را در قبال شعر اهل بیت (ع) و شعر آیینی می بیند، مسلماً در بین مجامع مذهبی و هیئات نفس می کشد و از لحاظ فرم و زبان،تصویر و خیال،مضمون و رابطه با مخاطب به شعرش می اندیشد. با نگاهی بر اشعار سید حمید رضا برقعی استفاده از اصطلاحات و کنایات مردمی را می بینیم که به سه بخش تقسیم می شود.
الف) استفاده ی محض:
1.(سنگ صبور شدن) هیچ سنگی نشود سنگ صبورت، تنها تکیه بر کعبه بزن کعبه تحمل دارد (ط/ص14)
2
.(آب از سر گذشتن) ساعات عمر من همگی غرق غم گذشت دست مرا بگیر که آب از سرم گذشت (ط/ص17) گفتند عصر واقعه آزاد شد فرات وقتی گذشته بود دگر آب از سرش (ط/ص31)
3.(در پوست نگنجیدن) آمد آمد به تماشا بکشد دیدن را معنی جمله ی در پوست نگنجیدن را (ق/ص65)
و ...
ب) بیان اصطلاحات:گاهی اصطلاحات بسیار با کنایات مردمی نزدیک می شوند اما اصطلاحات معنای واقعی خود را به دوش می کشند و شاید روزانه بارها و بارها از آن استفاده می کنیم.
1.(تقصیر من که نیست...) این شعر استعاره ندارد برای او تقصیر من که نیست برابر نداشته است (ط/ص35)
2.(بینی و بین ا...) نمازم را قضا کرده تماشا کردنت ای ماه بماند بین ما این رازها بینی و بین ا... (ق/ص42)
3.(مرد گریه نمی کند...) دست من را بگیر گریه نکن مرد گریه نمی کند پسرم (ق/ص46)
4.(... به مولا«قسم») مجنون علی شد همه ی شهر ولی من مجنون علی اکبر لیلام به مولا (ق/ص57)
5.( به روی چشم) گفتی که ابر باش ولی شعر گریه کن گفتم به روی چشم ولی با دعای تو (ق/ص58)
6.(فلانی،چه بخواهی چه نخواهی) ...غزلی بود نوازشگر احساس که می گفت: فلانی!چه بخواهی چه نخواهی...(ق/ص61)
7.(خیالت جمع/...با من«جلب اطمینان») بخوان آهسته از این جا به بعد ماجرا با من خیالت جمع ای دریای غیرت، خیمه ها با من (ق/ص71)
و...
ج) اصطلاحات و کنایات مردمی همراه با گره خوردگی هنری
1.(روی دست تو ندیدن) روی دست تو ندیده است کسی دریا دل چون خدا خواست که نایاب کند دریا را(ط/ص26)
2.(چشم شور/آب می خورد از...) این قصه آب می خورد از چشم شور ماه نسبت به ماه طایفه از بس حسود بود(ط/ص28)
3.( به جهنم/چشم و چراغ ) بین آغوش تو بگذار بسوزم به جهنم که به آتش بکشد باغ مرا چشم و چراغم(ق/ص41)
4.(خم به ابرو نیاوردن) شکستم بی صدا در خود که باید بی تو برگردم قدم خم شد ولیکن خم به ابرویم نیاوردم... (ق/ص71)
5.(«بیان باور مردمی»/ از دست ندادن) که دست من به ضریحت در این سفر نرسیده است من این نگاه عوامانه را نمی دهم از دست (ق/ص50)
6.(داغ بر دل گذاشتن) رود را تا به ابد تشنه ی مهتاب گذاشت داغ لبهای خودش را به دل آب گذاشت
7.(جگر داشتن«جرأت داشتن») در دل جنگ نه هر خار وخسی می ماند جگر حمزه اگر داشت کسی می ماند
8.( ...از دهن افتادن) در فکر و خیالات خودم بودم و او گفت من فکر کنم چایتان از دهن افتاد
نتیجه می گیریم که با این نوع نگاه نسبت به اصطلاحات و کنایات مردمی در راه ترویج افکار و گسترده کردن مخاطبان شعر قدم برداریم.اما باید این را هم مدنظر داشته باشیم که زبان مردم زبان صاف و شفّافی نیست،در حالی که تمام مردم از آن استفاده می کنند. ولی هنر شاعر و هنرمند در اینجا مشخص می شود که بتواند از این فرصت چطور استفاده کند و این زبان غیرشفاف را به زبانی صاف و زلال تبدیل کند و با استفاده از مضامین، تخیّل و تصویرسازی های متنوع بتواند شاکله ی درستی را با اصطلاحات و کنایات مردمی بنا گذارد.
* مجموعه زیباشناسی سخن پارسی/جلد یک:بیان/ص172/قسمت کنایه های مردمی- *(ط/طوفان واژه ها) (ق/قبله مایل به تو)